Pleitei entau patrimòni de Lascasèras
Guilhem
Pleitei entau patrimòni de Lascasèras
Los noms de lòcs, de casas e de personas que constitueishen un patrimòni de compte har entad un vilatge e a còps lo sol. Que’ns dan lo parat d’interrogà’ns sus l’istòria d’ua comunautat e la mesa en valor d’un territòri au cors deus sègles. Aqueths noms que son gessits, a quauquas excepcions, de las lengas successivas parladas sus un territòri.
Qu’ei un arriquèr culturau, arreconeishut hòrt a perpaus despuish 2008 per l’article 75-1 de la Contitucion nosta, qui indica : <>
Atau durant millenaris, l’enviroament noste que seré dejà podut èster descrivut e donc nomat en part per caçadors-cuelhedors seminomadas deus quaus daubuas cuèvas de las Asturias, deus Pirenèus o de Dordonha e sèrvan pintruras e gravaduras executadas peu sejorn lor. Qu’ei probable ad aquera epòca preïstorica qu’aqueths pòbles e nomavan tuc un somet. Aqueth mot qu’estó servat pendent quauques millenaris per las populacions successivas e, longtemps après, qu’estó dotat d’un diminutiu latin entad arribar au tucòu qui ei en suspart de la comuna vòsta.
En aqueths medishs temps luenhècs, que designavan probable un arròc ambrec peu mot vaur. Durant mantun milèr d’ans, centeas de generacions que servèn aquera denominacion abans qu’ua casa e’s bastissi probable au pè d’aqueth arròc. Qu’ei atau que quauques sègles a, la hamilha estatjanta que serén podudas èster nomentadas deu vaur pr’amor deu lòc d’implantacion de la casa. Mei de tard, los portadors d’aqueth nom que migrèn e que’s multipliquèn, abans que l’un d’eths e s’installèssi a Lascasèras aquestes decennis.
Ab ua ancianetat mendre, que conven de citar clòta, conca, dolina, que descobréishem au libi terrèr de la comuna vòsta de 1733-1741.
Barta, lèmo costejant generaument un arriu, qu’ei tanben un nom ancian qui perdurè au briu de generacions multiplas. Aquera basa qu’estó au seguit completada per sufixes latins hens barteta, bartolhets, qui tornam trobar au medish libi terrèr de Lascasèras.
Aqueth terrèr deu sègle XVIIIau que mentau tanben Ton, arraulhèr, qui poiré tanben datar d’ua epòca pro anciana. Que cau enqüèra hornir turon, som arredonit, ad aquera lista.
A la conquista arromana, los pòbles de l’arregion nosta que son nomats aquitans peu Cesari e segon aqueste que dihereishen deus cèltas per las costumas e la lenga, mei o mensh aparentada au basco ancian segon los lingüistas.
D’aqueth periòde que poiré datar un possible lohi-eta, augar, qui seré podut vàder lo nom Loet de l’arriulet màger de la comuna vòsta. Brisp e pepilh, citats tostemps au medish terrèr, que poirén per cas aver aquera origina bascoïda mes entad apiejar plan pro aquera ipotèsi, que carré póder situà’us precisament.
La horca de Bidau, qui sembla èster ua evolucion latinizanta de bide, camin, que correspon a l’interseccion de la potge, camin, ab l’arrota de Bearn. Los lingüistas ne trobèn pas ua origina arregde convençenta entad aqueste tèrmi, datant lhèu d’aquera epòca prearromana. Los istorians, eths, que s’avenguen generaument suu hèit que las potges e designan camins de comèrci o de transumància, posicionats meilèu en cresta, qui servèran ua importància a las epòcas arromana e medievau. La potge nosta que passava a proximitat de la castrametacion de Hagedèth, datada de l’edat deu hèr…
Jos dominacion arromana, aqueras populacions que van adoptar progressivament lo latin en modificà’u a mesura. Aquera evolucion que va arribar progressivament a la creacion d’ua lenga navèra…
Qu’ei d’aqueth periòde qui datan un capitèth e ua basa de colomna arreütilizats a la glèisa de la comuna vòsta. Aqueths elements d’arquitectura que testimonian au còp d’ua gran ancianetat probabla deu site d’aquera glèisa e d’ua proximitat possibla ab ua villa arromana eventuau d’on poirén provénguer aqueths vestigis. Malurosament, un tau bastiment que damora a localizar.
Totasvetz, aquera coïncidéncia troblanta que da ua pertinéncia a las ipotèsis seguentas : arron deus esclaus sons puish com las autoritats mei hautas de l’Empèri, lo mèste de la villa que’s seré podut convertir au cristianisme. Aquera conversion qu’auré podut entrainar l’ahranquiment deus esclaus e la dotacion a cadua de la hamilha lor d’un tròç de tèrra cotivadera per las lanas, landas on aurén podut bastí’s la caseta, casella.
Aqueras denominacions qu’aurén evoluat entà [lanas] puish [las] de l’ua part e [cazère] de l’auta part, si n’èra pas dejà hèit… L’ereccion d’un lòc de culte a l’emplaçament actuau que seré podut produsí’s après l’arribada deus visigòts, e lhèu jos l’administracion ahranca, en tot cap probable après l’arroeina de la villa ipotetica. Qu’ei d’aulhors seguent un tau procèssus qui s’edifiquè la purmèra glèisa Sent Martin de Mauborguet, sus las basas arroeinadas d’un edifici arroman, com ac muishèn los cavaments arqueologics. Que sembla tanben èster lo cas de la glèisa Sent Martin de Cauçada. Un indici marcant qu’apiejaré aquera ipotèsi ende Lascasèras : au cors deus tribalhs de terratge d’un pialar deu portau près de la glèisa, ua cuba de sarcofague que seré estada apercebuda mes deishada en plaça, segon ua informacion arrecuelhuda au vilatge peu Silvan Dossau. Be poiré agí’s d’un vestigi deu purmèr segrat crestian… Qui ditz segrat que ditz abitat, sii la dusau significacion possibla de casèras, lòc d’abitacions, gessit deu latin casariam. Notem tanben la proximitat de la glèisa ab lo castèth deu marqués de Franclieu, actuau IMP, lhèu troblanta permanéncia d’un lòc possible de poder capvath los sègles, ailàs ipotèsi simpla en l’abséncia de confirmacion arqueologica.
Entad acabà’n ab l’antiquitat ua question que’s pausa : a la diferéncia de la màger part deus vilatges vesins comportant cadun mantun lòc avent hornit vestigis arromans, Lascasèras n’aurén pas sonque lo site de la glèisa com arressorça arqueologica ? Ne m’ac pensi pas.
En efèit lo terrèr que ns’indica lo nom de Ventejac, correspondent probable a la prononciacion mes ortografiat Ventajac au cadastre Napoleonian. E poiré agí’s iniciaument de la proprietat, (sufix latin -acum) d’un individu nomat lhèu Ventidius ? A priòri, que manca per ara ua confirmacion arqueologica entad apiejar aquera ipotèsi. Segur, com entaus dus noms qui van séguer, la possibilitat d’installacion puish d’adopcion d’un nom vengut de l’exterior, de hamilha o de casa, n’ei pas completament nulla. Notem que la glèisa parropiau qu’i detenguè ua parcèla en 1733.
La coneishença e la localizacion d’aqueths noms seguents, enqüèra gessits deu terrèr de 1733, qu’arrisca au contra d’aver desparit de la memòria collectiva de la comunautat, mes qui ac sap… Aqueth document que ns’ensenha donc que la casa de Na d’Arricau qu’èra situada au lòc-dit Tilhac. E s’agiré originaument deu domeni d’un Tillius ? Abans de véder ua confirmacion arqueologica ipotetica, que carré totun situar aqueth lòc ab precision… Lo site de Dansac qu’èra tanben mentavut e que semblava còsta au limit ab Sombrun. Tà çò qui ei deu nom deu proprietari arroman eventuau, que cau demandà’s se aquera escritura ne mascaré pas un d’Ansac possible, lhèu tèrras d’un Anticiacius…
Las gleisiassas qu’ei tanben un toponime qui interròga. Bit com la glèisa de Cauçada, qui sembla déver èster comprés com [la gleyze], aqueras arreferéncias a glèisas desparidas despuish mantun sègle au minímum qu’arrevelèn ahrequentament la preséncia d’edificis antics en aqueths sites après sondatge arqueologic. Ua coïncidéncia troblanta que’s horneish ad aqueth senhau : Na deu Buscar, marquesa de Franclieu qu’i deteng ua parcèla en 1733. E seré la persisténcia d’ua tèrra nòbla capvath los sègles ?
Ad aqueth moment, lo latin transformat parlat a Lascasèras que poiré tirar dejà, en mei o mensh gran part, sus la lenga d’òc o occitan hens la soa hòrma hèra particulara gascona. Aquera lenga en hin de construccion que servè, com ac avem vist, vocabulari aquitanic e qu’adoptè peu latin popular d’otra Garona quauques tèrmis gaus com camminum, camin, qui jos la hòrma [cami] e va vàder la denominacion dominanta badonc los via, vias e viòi, gessits deu latin via e mentavuts au terrèr de 1733.
Aquera lenga que va traversar quauques quatorze sègles, entad arribar a l’epòca nosta, après aver integrat pendent l’edat mejana hauta un pauc de vocabulari germanic com bòsc, saut quan seuva d’origina latina que’s servè au cadastre.
Qu’ei atau que la quasitotalitat deus noms deu plan cadastrau de Lascasèras atau com ua gran part deus noms de hamilha deu vilatge que son noms gascons de l’edat mejana.
Lo gascon qu’èra lavetz la lenga administrativa de Bigòrra, d’Armanhac, de la Gasconha anglesa, de l’arreiaume de Navarra, de Bascoat deus dus versants e de Bearn, açò, entad aqueste dinc a l’arrevolucion. Entad aquera arrason, manca de parlà’u plan com lo bordalés Bertrand de Gots, qui passè lo papa Clamenç V o com lo futur Enric IV, lo Ricard Còr de Leon e lo Princi Ner que devèn comprengue’u shens dificultats.
Aqueth usatge exclusiu puish damorat màger deu gascon qu’ei confirmat per l’enquèsta Victòr Duruy, datant deu segond empèri, qui ac atèsta com lenga quotidiana ende 95 % de la populacion deu departament. N’ei pas sonque l’escòla publica obligatòria qui va desvolopar lo bilingüisme occitan-francés abans qu’aqueste gahi lo hòrt ab lo desvolopament deus jornaus e l’aparicion de l’arràdio puish de la television. Qu’ei atau qu’un sentiment de desvaloracion qu’apareishó e que la transmission hamiliau que s’arrompó hens la màger part de las hamilhas.
Aquestes ans, aqueth sentiment que s’enversè en arregde gran part com ne testimonian las enquèstas de 1995 (departamentau) e de 2011 (arregionau). En aquesta, 74 % deus abitants de Mieidia-Pirenèus sondats que’s prononciavan ende la preservacion de l’occitan. Lo departament, l’arregion e l’Estat que signèn convencions ende desvolopar l’ensenhament son, malurosament travat per las arrestriccions budgetàrias generalizadas e en expansion.
Actuaument los circuits corts que’s desvolopan e l’arrelocalizacion d’activitats economicas qu’ei a l’ordi deu jorn ende que los territòris nostes e poishquin contunhar de víver. Que significaré entaus vilatges nostes de Bigòrra e d’Arribèra Baisha, l’oblit e l’esvaniment de las traças d’ua lenga parlada pendent près de quatorze sègles, per mei de cinquanta generacions ?
La lenga gascona qu’ei incontestablament l’element hondamentau de la singularitat e de l’identitat deus territòris nostes limitats per los Pirenèus, Garona e l’Ocean.
Autor desconeishut